भारत की प्रमुख बहुउद्देशीय नदी घाटी परियोजनाएँ
क्र. सं |
परियोजना का नाम |
नदी |
लाभान्वित राज्य |
1 |
भाखड़ा नांगल परियोजना |
सतलुज नदी |
पंजाब, हरियाणा, हिमाचल प्रदेश, राजस्थान |
2 |
दामोदर घाटी परियोजना |
दामोदर नदी |
झारखंड, पश्चिम बंगाल |
3 |
हीराकुंड बांध परियोजना |
महानदी |
ओडिशा |
4 |
कोसी परियोजना |
कोसी नदी |
बिहार और नेपाल |
5 |
व्यास परियोजना |
व्यास नदी |
राजस्थान, पंजाब, हरियाणा, हिमाचल प्रदेश |
6 |
तुंगभद्रा परियोजना |
तुंगभद्रा नदी |
तेलंगाना, कर्नाटक |
7 |
चंबल परियोजना |
चंबल नदी |
राजस्थान, मध्य प्रदेश |
8 |
टिहरी बांध परियोजना |
भागीरथी नदी |
उत्तराखंड |
9 |
माताटीला परियोजना |
बेतवा नदी |
उत्तर प्रदेश, मध्य प्रदेश |
10 |
रिहंद परियोजना |
रिहंद नदी |
उत्तर प्रदेश |
11 |
इंदिरा गांधी नहर परियोजना |
सतलज नदी |
राजस्थान, पंजाब और हरियाणा |
12 |
गण्डक नदी परियोजना |
गण्डक नदी |
बिहार और नेपाल |
13 |
नागार्जुन सागर परियोजना |
कृष्णा नदी |
आंध्र प्रदेश,तेलंगाना |
14 |
बार्गी परियोजना |
बार्गी नदी |
मध्य प्रदेश |
15 |
दंडकरण्य परियोजन |
ओडिशा, मध्य प्रदेश |
|
16 |
हंसदेव बंगो परियोजना |
हंसदेव नदी |
मध्य प्रदेश |
17 |
इडुक्की परियोजना |
पेरियार नदी |
केरल |
18 |
दुर्गा बैराज परियोजना |
दामोदर नदी. |
झारखंड, पश्चिम बंगाल |
19 |
कुंडा परियोजना |
कुंडा नदी |
तमिलनाडु |
20 |
महानदी डेल्टा परियोजना |
महानदी |
ओडिशा |
21 |
मालप्रभा परियोजना |
मालप्रभा नदी |
कर्नाटक |
22 |
पोचम्पाद परियोजना |
गोदावरी नदी |
कर्नाटक |
23 |
उकाई परियोजना |
ताप्ती नदी |
गुजरात |
24 |
फरक्का परियोजना |
गंगा, भागीरथी |
पश्चिम बंगाल |
25 |
सरदार सरोवर परियोजना |
नर्मदा नदी |
मध्य प्रदेश, महाराष्ट्र, राजस्थान |
26 |
हिडकल परियोजना |
घाटप्रभा नदी |
कर्नाटक |
27 |
भद्रा परियोजना |
भद्रा नदी |
कर्नाटक |
28 |
घाटप्रभा परियोजना |
घाटप्रभा नदी |
कर्नाटक |
29 |
ऊपरी कृष्णा परियोजना |
कृष्णा नदी |
कर्नाटक |
30 |
रामगंगा परियोजना |
रामगंगा नदी |
उत्तर प्रदेश |
31 |
काकड़ापारा परियोजना |
ताप्ती नदी |
गुजरात |
32 |
तवा परियोजना |
तवा नदी |
मध्य प्रदेश |
33 |
नागपुर शक्तिगृह परियोजना |
कोरडी नदी |
महाराष्ट्र |
34 |
मयूराक्षी परियोजना |
मयूराक्षी नदी |
पश्चिम बंगाल |
35 |
कोयना परियोजना |
कोयना नदी |
महाराष्ट्र |
36 |
भीमा परियोजना |
पवना नदी |
महाराष्ट्र |
37 |
जायकवाड़ी परियोजना |
गोदावरी नदी |
महाराष्ट्र |
38 |
पंचेत बांध |
दामोदर नदी |
झारखंड, पश्चिम बंगाल |
39 |
पनामा परियोजना |
पनामा नदी |
गुजरात |
40 |
सतलज परियोजना |
चिनाब नदी |
जम्मू कश्मीर |
41 |
रंजीत सागर बांध परियोजना |
रावी नदी |
पंजाब |
42 |
नाथपा-झाकरी परियोजना |
सतलज नदी |
हिमाचल प्रदेश |
43 |
जवाहर सागर परियोजना |
चंबल नदी |
राजस्थान |
44 |
राणा प्रताप सागर परियोजना |
चंबल नदी |
राजस्थान |
45 |
बाणसागर परियोजना |
सोन नदी |
बिहार, उत्तर प्रदेश, मध्य प्रदेश |
46 |
शरावती परियोजना |
शरावती नदी |
कर्नाटक |
47 |
गंगा सागर परियोजना |
चंबल नदी |
मध्य प्रदेश |
48 |
नर्मदा सागर परियोजना |
नर्मदा नदी |
मध्य प्रदेश, गुजरात |
49 |
सरहिंद नहर परियोजना |
सतलज नदी |
हरियाणा |
50 |
तुलबुल परियोजना |
झेलम नदी |
जम्मू-कश्मीर |
51 |
दुलहस्ती परियोजना |
चिनाब नदी |
जम्मू-कश्मीर |
52 |
तिलैया परियोजना |
बराकर |
झारखंड |
53 |
पूर्णा परियोजना |
पूर्णा नदी |
महाराष्ट्र |
54 |
शारदा परियोजना |
शारदा नदी, गोमती नदी |
उत्तर प्रदेश |
55 |
गिरना परियोजना |
गिरना नदी |
महाराष्ट्र |
56 |
मुचकुंड परियोजना |
मुचकुंड नदी |
ओडिशा और आंध्र प्रदेश |
57 |
पराम्बिकुलम अलियार परियोजना |
8 छोटी नदियों पर बना है यह बांध |
तमिलनाडु और केरल |
58 |
कांगसावती परियोजना |
कांगसावती |
पश्चिम बंगाल |
59 |
कोल डैम परियोजना |
सतलज नदी |
हिमाचल प्रदेश |
60 |
थीन बांध |
रावी नदी |
पंजाब |
61 |
स्वर्ण रेखा परियोजना |
स्वर्ण रेखा |
ओड़िसा, झारखंड,पश्चिम बंगाल |
62 |
बगलिहार परियोजना |
चिनाब नदी |
जम्मू-कश्मीर |
63 |
ओम्कारेश्वर परियोजना |
नर्मदा नदी |
महाराष्ट्र |
·
पंडित जवाहरलाल नेहरू ने बहु-उद्देशीय नदी घटी परियोजनाओं को “आधुनिक भारत का मंदिर” की उपमा दी है।
· दामोदर नदी में विकसित स्वतंत्र भारत की “प्रथम बहु-उद्देशीय नदी परियोजना” है इस परियोजना के तहत ” तिलैया बांध, कोनार बांध, मैथन बांध, पंचेत बांध और दुर्गापुर बैराज का निर्माण किया गया है. इसका मुख्य लाभ झारखण्ड और प.बंगाल राज्यों की मिलता है।
·
दामोदर नदी को पहले बंगाल का शोक कहा जाता था।
·
कोसी नदी को बिहार का शोक के नाम से जाना जाता है।
·
विश्व का सबसे लम्बा बांध हीराकुंड बांध है, जो 4801 मीटर लम्बा तथा 61 मीटर ऊँचा है।
· भारत की सबसे बड़ी बहु-उद्देशीय परियोजना भाखड़ा-नांगल परियोजना है इस बाँध के पीछे बनी झील का नाम गोविन्द सागर है जो की सिखों के 10वे गुरु गोविन्द सिंह के नाम से है।
· चम्बल घाटी परियोजना के तहत मध्य प्रदेश में गाँधी सागर और राजस्थान में राणा प्रताप सागर, जवाहर सागर एवं कोटा बैराज बांधों का निर्माण किया गया है।
· नर्मदा घाटी परियोजना के तहत 5 बड़े बांधों रानी अवन्ती सागर (बरगी बाँध), इंदिरा सागर, सरदार सरोवर बाँध, महेश्वर बाँध, ओम्कारेश्वर बाँध का निर्माण किया गया है।
Post a Comment